Κανείς δεν γίνεται μεταφραστής λογοτεχνίας μέσα σε μια νύχτα. Χρειάζονται χρόνια σπουδών και ωρίμανσης. Οφείλει κανείς να συσσωρεύσει ποικίλους τύπους γνώσεων, να εξοικειωθεί με το θέμα, να αποκτήσει γνώση των μεθόδων και των τεχνικών και να μάθει πώς να τις χρησιμοποιεί. Στο πλαίσιο της ωρίμανσης αυτής, ο μεταφραστής αναπτύσσει επίσης μια στάση που θα του επιτρέψει να επιμένει και να παραμένει σταθερός στα ιδανικά του.  Είναι προφανές ότι κάθε σταδιοδρομία έχει τη δική της πορεία – υπάρχουν τόσες διαφορετικές αντιλήψεις όσοι και μεταφραστές.

Ο δρόμος που οδηγεί στη λογοτεχνική μετάφραση απρόβλεπτος και εξαιρετικά πολύτροπος. Όπως ακριβώς και οι καταστάσεις μέσα στις οποίες οι μεταφραστές μαθαίνουν τη δουλειά τους και τα μοντέλα εκπαίδευσης στη λογοτεχνική μετάφραση, ειδικά στην Ευρώπη με τη μακρόχρονη μεταφραστική παράδοσή της, όπου όμως κάθε χώρα έχει το δικό της σύστημα εκπαίδευσης. Ορισμένοι μεταφραστές ακολουθούν τον λίγο-πολύ τυπικό δρόμο, μαθαίνουν μια ξένη γλώσσα και ασκούνται στην ευθεία και αντίστροφη μετάφραση στο πανεπιστήμιο. Άλλοι μεταφραστές μαθαίνουν τα μυστικά του επαγγέλματος μέσα από άλλους δρόμους. Ρωτήστε τον οποιονδήποτε μεταφραστή λογοτεχνίας ποιοι τύποι γνώσης και ποιες τεχνικές απαιτούνται για τη μετάφραση ενός βιβλίου και ο καθένας τους θα σας δώσει μια διαφορετική απάντηση. Σε ένα μόνο σημείο θα συμφωνήσουν όλοι: το επάγγελμά τους απαιτεί έναν μεγάλο αριθμό διαφορετικών γνώσεων και δεξιοτήτων.

Ένα πλαίσιο ανοιχτής δομής

Δεν έχει υπάρξει ποτέ μια ακριβής και συστηματική επισκόπηση αυτών των γνώσεων και δεξιοτήτων, πολλώ μάλλον των μέσων με τα οποία αυτές μπορούν να αναπτυχθούν και να μεταδοθούν. Αυτόν τον στόχο θέτει το Πλαίσιο Αναφοράς  για την εκπαίδευση και την κατάρτιση του λογοτεχνικού μεταφραστή PETRA-E (στο εξής Πλαίσιο PETRA-E). Είναι αδιαμφισβήτητα χρήσιμο τόσο στους μεταφραστές όσο και τους εκπαιδευτές τους να αποκτήσουν μια καλύτερη γνώση των διαδικασιών εκμάθησης και διδασκαλίας. Το Πλαίσιο PETRA-E παρέχει στους εκπαιδευτές τα μέσα για να προσαρμόσουν το πρόγραμμά τους, ενώ οι μεταφραστές μπορούν να το χρησιμοποιήσουν για να αξιολογήσουν τις δεξιότητές τους και να εντοπίσουν ποιες από αυτές πρέπει να ενισχύσουν, ώστε να γίνουν καλύτεροι επαγγελματίες. Σημειώνουμε εντούτοις ότι το Πλαίσιο PETRA-E περιγράφει δυνατότητες και όχι ανάγκες. Ζητούμενο δεν είναι σε καμία περίπτωση να επιβληθεί το πλαίσιο αυτό στους μεταφραστές και δεν αποσκοπεί στην προτυποίηση. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αυτοαξιολόγηση, ή ως εργαλείο αναφοράς για τα πανεπιστήμια, τους εκπαιδευτές και τις σχολές, αλλά μπορεί επίσης να εξυπηρετήσει και άλλους σκοπούς: να προσφέρει, λόγου χάρη, στους μεταφραστές επιχειρήματα, που θα τους επιτρέψουν να διαπραγματευτούν καλύτερες αμοιβές. Πέραν τούτου, βοηθά τους αναγνώστες να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα του μεταφραστικού επαγγέλματος, συνεισφέροντας έτσι έμμεσα στην αναβάθμιση του επαγγέλματος. Το Πλαίσιο PETRA-E προσφέρει μια ανοιχτή δομή, ποικιλόμορφη και κατανεμημένη σε πολλά επίπεδα, προτείνοντας πολλές και διαφορετικές απόψεις, έως και αποκλίνουσες ενίοτε, σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους κάποιους γίνεται μεταφραστής λογοτεχνίας. Το Πλαίσιο δεν πρέπει να θεωρηθεί σε καμία περίπτωση ένα εργαλείο αποκλεισμού ή ένταξης.

Ένα αναλυτικό μοντέλο

Το Πλαίσιο PETRA-E προτείνει ένα μοντέλο δεξιοτήτων, μια κατευθυντήρια παιδαγωγική κατεύθυνση και (υπόρρητα) κάποια κριτήρια πιστοποίησης για τις περιστάσεις μέσα στις οποίες ορισμένες δεξιότητες μπορούν να αξιολογηθούν. Ως μοντέλο δεξιοτήτων, απαριθμεί εκείνες τις δεξιότητες – γνώσεις, τεχνογνωσία και στάσεις λόγου χάρη – που θα έπρεπε να διαθέτει ένας μεταφραστής λογοτεχνίας που θα ήθελε να θεωρείται επαρκής. Ως κατευθυντήρια παιδαγωγική κατεύθυνση, το Πλαίσιο καταγράφει τα στάδια και τα επίπεδα που οδηγούν στην απόκτηση των εν λόγω δεξιοτήτων. Το Πλαίσιο PETRA-E διακρίνει πέντε επίπεδα: αρχάριου και προχωρημένου εκπαιδευόμενου, αρχάριου και προχωρημένου επαγγελματία και  καταξιωμένου επαγγελματία ( εν συντομία: ΜΛ1 έως ΜΛ5). Παρότι τα επίπεδα από τα οποία πρέπει να περάσουν οι επαγγελματίες μεταφραστές λογοτεχνίας είναι διαφορετικά στις διάφορες χώρες – όπως και το επακριβώς ορισμένο επίπεδο δεξιότητας που απαιτείται σε κάθε επίπεδο – στο επίπεδο ΜΛ1 βρίσκεται κανείς μετά την απόκτηση πανεπιστημιακού διπλώματος. Αν και τα εισαγωγικά μαθήματα στις ξένες γλώσσες, όπου διδάσκονται τα βασικά στοιχεία τους, διδάσκονται γενικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η εκπαίδευση και η κατάρτιση του μεταφραστή λογοτεχνίας αρχίζει συνήθως στα μαθήματα μετάφρασης που περιλαμβάνονται στα προγράμματα προπτυχιακών σπουδών. Στην άλλη άκρη του φάσματος, η ικανότητα μετάδοσης γνώσεων και τεχνογνωσίας (μεταξύ άλλων) τοποθετείται στο επίπεδο του δόκιμου μεταφραστή, ΜΛ5. Ιδανικά, ένας δόκιμος μεταφραστής λογοτεχνίας διαθέτει όλες τις δεξιότητες και τις χρησιμοποιεί με τον βέλτιστο τρόπο. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό ισχύει μόνο για κάποιους μεταφραστές λογοτεχνίας και δεν αποτελεί αναγκαστικά στόχο για όλους. (Ας μην ξεχνάμε ότι μια θέση διδακτικού προσωπικού προϋποθέτει διδακτικές ικανότητες που δεν έχουν σχέση με τις καθαυτό μεταφραστικές ικανότητες). Τα πανεπιστημιακά προγράμματα, που χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο προκειμένου να περιγραφούν αναλυτικά οι δεξιότητες που θα έχουν αποκτηθεί μετά το πέρας των σπουδών, θα αναγνωρίσουν προφανώς το προφίλ τους στα επίπεδα ΜΛ1 και ΜΛ2. Η μετάβαση του μεταφραστή λογοτεχνίας στο επάγγελμα συντελείται στα προχωρημένα επίπεδα. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Πλαισίου, από το επίπεδο ΜΛ3 και εξής, ο μεταφραστής λογοτεχνίας αναμένεται να αισθανθεί την ανάγκη να παρακολουθήσει προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης εκ παραλλήλου με την εμπειρία που θα αποκτά, την ίδια περίοδο, ως επαγγελματίας. Όσο πιο υψηλό είναι το επίπεδο, τόσο μειώνονται οι δείκτες, δεδομένου ότι κάθε επίπεδο συμπεριλαμβάνει λογικά όλα τα προηγούμενα. Από την άλλη, οι μεταφραστές μπορούν να βρίσκονται ταυτοχρόνως σε πολύ διαφορετικά μεταξύ τους επίπεδα όσον αφορά τις δεξιότητές τους(σε επίπεδο ΜΛ5 ως προς μια δεξιότητα και ΜΛ2 ως προς μια άλλη).

Το Πλαίσιο φιλοδοξεί να είναι ένα αναλυτικό εργαλείο, πράγμα που σημαίνει ότι δεν επιδιώκει να καλύψει μία και μοναδική «δεξιότητα λογοτεχνικής μετάφρασης», η οποία θα περικλείει όλες τις υπόλοιπες. Αντίθετα, θεωρεί διακριτά ένα ολόκληρο φάσμα δεξιοτήτων. Η έννοια της δεξιότητας αναφέρεται στην «αποδεδειγμένη ικανότητα χρησιμοποίησης γνώσεων και τεχνογνωσίας [1]»: σε όλα δηλαδή όσα μπορεί να κάνει ένας μεταφραστής λογοτεχνίας. Αυτό δεν σημαίνει απλώς μια εμπειρογνωμοσύνη και μια τεχνογνωσία· σημαντικός είναι και ο ρόλος της στάσης. Μια δεξιότητα είναι λοιπόν ένας συνδυασμός γνώσεων, τεχνογνωσίας και στάσεων. Από τη σκοπιά αυτή, το Πλαίσιο PETRA-E είναι ανοιχτό στις αλλαγές: όπου χρειάζεται, νέα υποσύνολα δεξιοτήτων μπορούν να προστίθενται στα υφιστάμενα και να συμπληρώνουν ένα συγκεκριμένο προφίλ δεξιοτήτων. Η δεξιότητα που αφορά τη μεταφορά θα καταλαμβάνει αδιαμφισβήτητα κεντρική θέση στο Πλαίσιο, αλλά το κατά πόσο μια δεξιότητα θα θεωρείται κεντρική ή δευτερεύουσα θα εξαρτάται επίσης από το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται και από τον τρόπο αντίληψης των προαπαιτούμενων για να γίνει κάποιος μεταφραστής λογοτεχνίας.

Οι δείκτες χρησιμεύουν για τον καθορισμό των δεξιοτήτων στα διάφορα επίπεδα. Οι δείκτες αυτοί περιλαμβάνουν όλα όσα οφείλει, θεωρητικά, να γνωρίζει και να είναι σε θέση να κάνει ένας μεταφραστής σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο. Όσο πιο αναλυτικός είναι ο δείκτης, τόσο πιο εύκολα μπορεί να χρησιμοποιηθεί πρακτικά. Ο αριθμός των δεικτών έχει περιοριστεί ηθελημένα στον ελάχιστο δυνατό, προκειμένου να διευκολυνθεί κυρίως η διαδικασία της αξιολόγησης (εφόσον απαιτείται). Το Πλαίσιο PETRA-E διακρίνει 8 υποσύνολα δεξιοτήτων που, συνδυαζόμενα, συναπαρτίζουν τη γενική δεξιότητα του μεταφραστή λογοτεχνίας. Αυτά τα διάφορα υποσύνολα δεξιοτήτων ορίζονται με τη βοήθεια των δεικτών, των στοιχείων δηλαδή που συγκροτούν ένα υποσύνολο δεξιοτήτων.

Πολλοί και διαφορετικοί δρόμοι

Το τοπίο της εκπαίδευσης στη λογοτεχνική μετάφραση στην Ευρώπη εξελίσσεται πολύ γοργά. Πολλές και διάφορες πρωτοβουλίες κάνουν την εμφάνισή τους εντός και εκτός πανεπιστημιακών ιδρυμάτων: εργαστήρια, μαθήματα, θερινά σχολεία, μακρόχρονα προγράμματα σπουδών, προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα μετάφρασης λογοτεχνίας. Ως εκ τούτου, θα προκύψει αναμφίβολα στο μέλλον μια γενιά μεταφραστών λογοτεχνίας που θα διαθέτει πολύ καλύτερα εφόδια, καλύτερη εκπαίδευση και κατάρτιση. Το Πλαίσιο PETRA-E θα ήθελε να συνεισφέρει στην κατάργηση των παραδοσιακών ορίων ανάμεσα στις πανεπιστημιακές και μη πανεπιστημιακές σπουδές, ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Σε ένα αφηρημένο επίπεδο, οι δεξιότητες που πρέπει να αποκτήσουν όλοι οι μεταφραστές στην Ευρώπη είναι οι ίδιες, αλλά τα μέσα για την απόκτησή τους είναι εκ φύσεως και λόγω παράδοσης διαφορετικά.

Αν μία και μόνη λέξη έπρεπε να χαρακτηρίσει τη σταδιοδρομία ενός μεταφραστή λογοτεχνίας, αυτή θα ήταν το επίθετο «απρόβλεπτη». Ελάχιστοι είναι οι μεταφραστές που ξεκινούν να μεταφράζουν από το λύκειο ακόμη, όπου γενικά διδάσκονται τις ξένες γλώσσες. Πολλοί άνθρωποι ανακαλύπτουν πολύ αργότερα τα ενδιαφέροντά τους, αν όχι και τα ταλέντα τους. Και μόνο τότε αρχίζουν να αναζητούν μια σχετική εκπαίδευση. Σήμερα, ευτυχώς, οι επιλογές που έχει κανείς στη διάθεσή του είναι πολλές και ποικίλες. Όπως είναι προφανές, ένα αναλυτικό μοντέλο όπως το PETRA-E δεν μπορεί να δικαιώσει τις ατομικές διαδρομές των μεταφραστών λογοτεχνίας. Μπορεί όμως να προσφέρει μια σφαιρική εποπτεία, χρήσιμη τόσο στους μεταφραστές όσο και σε όσους παρέχουν εκπαίδευση και κατάρτιση στη λογοτεχνική μετάφραση. Το Πλαίσιο δεν σχεδιάστηκε ως ένα μονοδιάστατο, συγκεντρωτικό μοντέλο. Επιδιώκει να αποτυπώσει όλη την υφιστάμενη πολυμορφία στο πεδίο της λογοτεχνικής μετάφρασης. Προσδοκία του Πλαισίου είναι να εντοπίσουν σ’ αυτό οι χρήστες ό,τι τους κινεί ιδιαιτέρως το ενδιαφέρον. Τα πιθανά σενάρια, με χρήση διαφορετικών επιπέδων, θα μπορούσαν να έχουν λόγου χάρη την ακόλουθη μορφή: ο ΜΛ2 θα μπορούσε να είναι ένας μεταφραστής στην αρχή της σταδιοδρομίας του, που μόλις έχει ολοκληρώσει τις σπουδές του· έχει ένα πτυχίο σύγχρονων γλωσσών και ένα μεταπτυχιακό στη λογοτεχνική μετάφραση και προσπαθεί να σχεδιάζει τα επόμενα βήματά του στην επαγγελματική του σταδιοδρομία. Ένας μεταφραστής ΜΛ3 δεν έχει ακολουθήσει την ακαδημαϊκή οδό (μπορεί να είναι ένας δίγλωσσος που κατέληξε «κατά τύχη» στη μετάφραση), αλλά έχει ήδη δημοσιεύσει μεταφράσεις και θα επιθυμούσε να βρει μια επιμόρφωση (αυτός ο τύπος μεταφραστή συμμετέχει γενικά στα θερινά σχολεία ή στα εργαστήρια μετάφρασης σε μη πανεπιστημιακές σχολές). Ως ΜΛ4 μπορούσαμε να ορίσουμε έναν έμπειρο μεταφραστή, που διδάσκει ο ίδιος μετάφραση και σχεδιάζει ένα μάθημα, αλλά προβληματίζεται παράλληλα για το πώς μπορεί να αναπτύξει το φάσμα των δεξιοτήτων του, ώστε να φτάσει στο επίπεδο ΜΛ5.

Στόχοι του Πλαισίου

Το Πλαίσιο PETRA-E, στην παρούσα μορφή του, βασίζεται σε μια έρευνα που διεξήγαγε το ολλανδικό-φλαμανδικό Expertisecentrum Literair Vertalen. Είναι επίσης το αποτέλεσμα των συζητήσεων που έγιναν στο πλαίσιο μιας σειράς συναντήσεων με θέμα το έργο PETRA-E, κατά τις οποίες το πλαίσιο πήρε την τελική του μορφή. Η ευελιξία του Πλαισίου οφείλεται στο γεγονός ότι ορισμένες δεξιότητες παρουσιάζονται ως δυνατές αλλά όχι αναγκαίες. Ένας μεταφραστής δεν χρειάζεται όλες τις δεξιότητες. Από την άλλη πάλι, σε μια δεδομένη στιγμή και στην περίπτωση ειδικών παραγγελιών, ορισμένα υποσύνολα δεξιοτήτων μπορεί να είναι περισσότερο αναγκαία από κάποια άλλα. Το Πλαίσιο δεν διακρίνει ανάμεσα σε δεξιότητες κορμού και επιλογής. Σε τελική ανάλυση, ως τη στιγμή που ένας μεταφραστής, ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα ή ένα πολιτικό σώμα αποφασίσει να μετατρέψει τις επιλογές σε κανόνες. Το Πλαίσιο PETRA-E δεν επιδιώκει την προτυποίηση· αντιθέτως, επιθυμεί να προκαλέσει τη συζήτηση σχετικά με τις ικανότητες των μεταφραστών λογοτεχνίας, περιγράφοντας τις δεξιότητές τους σε ένα αναλυτικό μοντέλο.

Το Πλαίσιο PETRA-E έχει πολλούς στόχους και η κυριότερη ομάδα εστίασής του είναι οι μεταφραστές και τα ιδρύματα που προσφέρουν προγράμματα λογοτεχνικής μετάφρασης. Για τους εκπαιδευόμενους, το Πλαίσιο έχει σχεδιαστεί ως ένα πρακτικό διδακτικό εργαλείο, χάρτη στο οποίο μπορούν να αξιολογήσουν το επίπεδο δεξιοτήτων τους και να σχεδιάσουν την εκπαιδευτική τους πορεία. Το Πλαίσιο τους επιτρέπει να εντοπίσουν τα κενά τους σε επίπεδο εμπειρογνωμοσύνης και να αποφασίσουν ποια μέτρα θα λάβουν για να τα καλύψουν. Οι επαγγελματίες μεταφραστές μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Πλαίσιο για να προσδιορίσουν τι είδους μεταφραστές λογοτεχνίας θέλουν να γίνουν: ένας ως επί το πλείστον πρακτικός μεταφραστής, ένας μεταφραστής περισσότερο προσανατολισμένος στον στοχασμό, ο οποίος θέλει να μεταδώσει την εμπειρία του, ένας μεταφραστής που γράφει για τη δουλειά του, και ούτω καθεξής. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Πλαίσιο ως εργαλείο, για να ορίσουν το επίπεδο των προγραμμάτων που προσφέρουν και να προγραμματίσουν τα προγράμματα σπουδών τους – το περιεχόμενο δηλαδή της διδασκαλίας, την κατανομή των δεξιοτήτων σύμφωνα με μια κατευθυντήρια παιδαγωγική γραμμή, κ.λπ. – είτε πρόκειται για βραχύχρονα είτε για μακρόχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα. Παρότι δεν σχεδιάστηκε ως πολιτικό εργαλείο, το Πλαίσιο μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να μελετηθούν συγκριτικά τα εκπαιδευτικα προγράμματα σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Προοπτικές

Το Πλαίσιο PETRA-E θα δημοσιευτεί έντυπα σε οχτώ γλώσσες, όπως επίσης και στον ιστότοπο PETRA-E. Τέλος, ο ιστότοπος θα περιέχει συμπληρωματικό υλικό – παραδείγματα, βιβλιογραφίες, πρότυπα μαθήματα, τεστ, κ.λπ. Η τελική μορφή του ιστότοπου αποτελεί προφανώς αντικείμενο ενός μελλοντικού έργου. Το Πλαίσιο θα συγκεντρώσει και θα ενισχύσει την εμπειρογνωμοσύνη στα πεδία της εκπαίδευσης και της κατάρτισης μεταφραστών λογοτεχνίας. Υπό την έννοια αυτή, θα είναι ένα έργο εν εξελίξει, όπως επίσης και μια πρόσκληση σε όλους όσους εμπλέκονται στην επαγγελματική ανάπτυξη, την εκπαίδευση και την κατάρτιση των μεταφραστών λογοτεχνίας, να συνεχίσουν στοχάζονται πάνω στα σχετικά ζητήματα. Αν το Πλαίσιο καταφέρει να προαγάγει τη συνεργασία ανάμεσα στα διάφορα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά προγράμματα και τους φορείς κατάρτισης, θα ενισχύσει το δίκτυο που περιλαμβάνει την κατάρτιση και την εκπαίδευση στον τομέα της λογοτεχνικής μετάφρασης και θα συνεισφέρει έτσι στην αναβάθμιση του επιπέδου της θάλλουσας μεταφραστικής κουλτούρας στην Ευρώπη.